"Zombi" terimi, Karayipler'de Haiti’de gelişen Vodou inancından gelir. Ancak, beyin yiyen zombilerden oluşan ordular fikri, Yaşayan Ölülerin Gecesi gibi filmler, The Walking Dead gibi diziler ve Resident Evil gibi video oyunlarından doğmuştur. Bunlar elbette ki kurgusaldır. Fakat doğada, bir canlının başka bir canlıyı kontrol ettiği "zombileşme" örnekleri de mevcuttur.
Uzun boynuzlu böcek larvalarını enfekte eden Cordyceps mantarı. (Ian Redding/Getty Images)
"Mantar, organları hatta beyni tüketir"
Mikoloji ve Bitki Patolojisi Doçenti Matt Kasson, mantarları inceliyor; küfler, mayalar ve zombileştirici mantarlar gibi geniş bir biyolojik alemi araştırıyor. "Zombi mantarların" genelde böcekleri hedef aldığını söyleyen Kasson, konuyu şu şekilde anlattı:
Matt KassonMatt Kasson
"En ünlü örneklerden biri, Cordyceps mantar grubuna ait olan zombi karınca mantarı Ophiocordyceps unilateralis. Bu mantar, The Last of Us video oyunu ve dizisinde insanların zombi benzeri yaratıklara dönüşmesine ve toplumun çöküşüne yol açan enfeksiyonun ilham kaynağı olmuştur.
Gerçek hayatta karıncalar, bu mantarla spor adı verilen üreme parçacıkları üzerlerine bir ağaçtan düştüğünde karşılaşır. Sporlar, karıncanın vücuduna nüfuz eder, ancak karıncayı hemen öldürmez.
İçeri girdikten sonra mantar, maya formunda yayılmaya başlar. Karınca, yuva arkadaşlarıyla iletişimi keser ve amaçsızca dolaşmaya başlar. Sonunda aşırı bir hareketlilik gösterir.
Mantar, karıncayı bir bitkinin üzerine tırmanmaya zorlar ve çenesini bir yaprak ya da dal üzerine kilitlemesine neden olur. Bu davranışa ‘zirveye ulaşma’ denir. Mantar, daha sonra karıncanın organlarını hatta beynini tüketir. Ölen karıncanın kafasından bir sap çıkar ve yeni sporlar üreterek döngü yeniden başlar. Ophiocordyceps’in sayısız türü keşfedilmiştir ve her biri çok özel bir yaşam tarzına sahiptir. Örneğin Japonya'nın Ryukyu Adaları'ndaki sosyal hamam böceklerine bulaşan Ophiocordyceps salganeicola gibi. Hâlâ dünyanın dört bir yanında keşfedilmeyi bekleyen birçok tür olduğuna inanıyorum."
Zombi ağustos böceği mantarı
Son yıllarda dikkat çeken bir diğer türün zombi ağustos böceği mantarı Massospora cicadina olduğunu söyleyen Kasson, "Bu mantar, yeraltında yaşayan ve yalnızca 13 ya da 17 yılda bir çiftleşmek için ortaya çıkan ağustos böceklerini enfekte eder" dedi.
"Massospora, ağustos böceklerini enerjik tutarken vücutlarının arka kısmını tüketir ve yerine kendi yapılarını koyar. Bu uzun süreli ‘aktif konakçı’ davranışı, böcekleri enfekte eden mantarlarda nadir görülen bir özelliktir" diyen Kasson, sözlerini şöyle sürdürdü: "Massospora'nın, sinekler, güveler, kırkayaklar ve asker böceklerini hedef alan diğer türleri de vardır. Ancak Ophiocordyceps mantarlarının aksine, bu mantarlar konakçılarının zirveye ulaşmasını ve ölmesini sağlamaz."
Batı Virginia Üniversitesi'ndeki Matt Kasson'ın mikoloji laboratuvarında kurutulmak ve analiz edilmek üzere hazırlanan, Massospora cicadina ile enfekte olmuş düzinelerce 13 yıllık ağustos böceği. (Matt Kasson, CC BY-ND )
"Mantarın milyonlarca yıl evrim geçirmesi gerek"
Mantarların insanları enfekte etme olasılığı üzerine konuşan Kasson, şunları söyledi:
"Bu tür ölümcül ilişkiler, milyonlarca yıllık evrim sonucunda gelişmiştir. Bir mantarın karıncaları ya da ağustos böceklerini enfekte edebilmesi için bile milyonlarca yıl boyunca evrim geçirmesi gerekmiştir. İnsanları enfekte etmeleri ise çok daha karmaşık bir süreçtir.
Araştırmalarım sırasında yüzlerce zombi ağustos böceği, mantar enfeksiyonu geçirmiş böcek, örümcek ve kırkayak topladım ve inceledim. Onları diseke ederek biyolojik yapıları hakkında ilginç bilgiler keşfettim. Tüm bu maruziyete rağmen hâlâ kendi davranışlarım üzerinde kontrol sahibiyim.
Elbette bazı mantarlar insan sağlığı için tehdit oluşturabilir. Örneğin Aspergillus fumigatus ve Cryptococcus neoformans, insanların akciğerlerine girerek ciddi zatürre benzeri belirtilere yol açabilir. Cryptococcus neoformans, merkezi sinir sistemine yayılarak boyun tutulması, kusma ve ışığa hassasiyet gibi belirtilerle kendini gösterebilir.
Dünyada istilacı mantar hastalıkları artış göstermektedir. Ayak mantarı ve halk arasında ‘saçkıran’ olarak bilinen mantar enfeksiyonları oldukça yaygındır.
Mantarlar genellikle sıcak ve nemli ortamlarda gelişir. Terledikten veya kirlendikten sonra duş almak ve başkalarıyla havlu ya da spor ekipmanı paylaşmamak, mantarlardan korunmanın en iyi yollarından biridir.
Sonuç olarak her mantar korkutucu değildir ve korkutucu olanlar bile sizi bir zombiye dönüştürmez. En yakın zombi mantar deneyiminiz, bir korku filmi izlemek ya da bir video oyunu oynamak olabilir."
